اهمیت بسته بندی مواد غذایی از نظر سلامت محصول
محافظت و مراقبت از مواد غذایی قبل از هر چیز یکی از کارکردهای اصلی بسته بندی آنها است. بسته بندی مواد غذایی میتواند از خراب شدن آنها جلوگیری کند، ایمنی و کیفیت مادهی غذایی را حفظ کند و زمان حضور آنها را در مغازه قبل از خرید و مصرف افزایش دهد. در نتیجه مواد غذایی در اثر بستهبندی از لحاظ سه آسیب فیزیکی، شیمیایی و بیلوژیکی در امان هستند.
محافظت از ماده ی غذایی در برابر تغییرات محیطی مانند تغییرات دما و رطوبت، قرار گرفتن در معرض گازهای مختلف و نور شدید، حفظ شرایط به خصوص مانند استرلیزه بودن و مراقبت در برابر نفوذ ذرات، مثالهایی از آسیبهای شیمیایی هستند. حفاظت بیولوژیکی به معنای جلوگیری از رشد ذرات و میکروارگانیسم های بیماریزا یا فاسد کننده، محافظت در برابر جوندگان و حشرات و همچنین جلوگیری از انتقال بو، از طریق حفظ شرایط و محیط داخلی درون بسته است. مقاومت فیزیکی هم شامل محافظت در برابر ضربهی مکانیکی، یا شوکهای وارد شده به مواد غذایی حساس در انتقال آنها میشود.
همچنین از آنجایی که مواد غذایی از نظر سلامت و بهداشت موادی حساس محسوب میشوند، بستهبندی مواد غذایی میتواند مدرکی بر عدم دستکاری و استفاده شدن آنها باشد. بطریهای پلمپ شده یا چسب پرس قوی بستههای مواد غذایی، نمونه هایی از این موارد هستند که در صورت مخدوش بودن یا نداشتن آنها مشتری کالا را به عنوان کالایی استفاده شده یا باز شده تلقی میکند.
بعضی از کمپانی ها هم نشانهای به خصوص مانند چاپهای ویژه و هولوگرامهای خاص که به راحتی قابل کپی کردن نیستند روی بستهبندی موادهای غذایی خود قرار میدهند. این نشانهها هنگام باز شدن بسته و درآمدن آن از حالت وکیوم، به صورت برگشت ناپذیر خراب میشوند و دیگر امکان این وجود ندارد که آن مادهی غذایی دوباره در همان بسته بندی به فروش برسد و کسی متوجه اشکال آن نشود. این موضوع هم نشان اصل بودن آنهاست؛ و هم تضمینی برای اینکه به صورت مستقیم از کارخانه وارد مغازه شده است.
علاوه بر این، بسته بندی مواد غذایی به عنوان محلی برای ارائه ی اطلاعات مربوط به مادهی غذایی، ارزش غذایی آن، مواد تشکیل دهنده، وزن، یا نحوهی آماده کردن و نکاتی برای مصرف آن هم محسوب میشود.
نقش بسته بندی مواد غذایی از نظر مارکتینگ
یکی دیگر از اهمیتهایی که بسته بندی مواد غذایی دارد، جنبه ی اطلاع رسانی و مارکتینگ آنها است. بسته بندی، ظاهر محصول به شمار میآید و اولین نمایی از محصول است که خریدار با آن روبهرو میشود. به همین دلیل علاوه بر کیفیت شناخته شدهی مادهی غذایی، بستهبندی مبتکرانه و نوآورانهی محصول هم میتواند در افزایش فروش مؤثر باشد.
بسته بندی یک ماده ی غذایی میتواند تصویر ذهنی و کلی مشتریان را نسبت به محصول تغییر دهد و یا باعث تمایز محصول از سایر مواد غذایی تولید شده باشد. مورد اول را میتوانیم در محصولاتی که همچنان با بستهبندی قدیمی خود عرضه میشوند حس کنیم. البته که خیلی از کمپانیها میتوانند از جنبهی نوستالژی بودن بستهبندی خود برای نسلهای متفاوت و القای حس آن، از همان بستهبندی همیشه به عنوان یک وسیلهی محبوب استفاده کرده و از این جهت سود کنند.
انواع بستهبندی مواد غذایی در قالب جعبه ها، پاکت ها، قوطی ها، بطری ها و بسته ها به صورت روزانه در جلوی دید ما هستند و ممکن است فقط با تعداد محدودی از آنها ارتباط برقرار کنیم و گرافیک و طراحی و شکل و جنس بسته بندی آنها را بپسندیم.
اینکه دقیقاً چه زمانی شکل و طرح بسته بندی مواد غذایی برای تولیدکنندگان مهم شد مشخص نیست، اما یکی از دلایل رو آوردن به طراحیهای مناسبتر بسته بندی، پیشرفت تکنولوژی ساخت و چاپ و باز شدن دست تولیدکنندگان بود. از این جهت دیگر تولیدکنندگان برای عرضهی محصول خود محدودیتی نداشتند و میتوانستند همانطور که میخواهند و مناسب میدانند محصول را عرضه کنند. به این ترتیب حتی متخصصانی پدید آمدند که به عنوان شغل میتوانستند بر روند کاری بستهبندی مواد غذایی نظارت داشته باشند و به تولیدکنندگان مشورت بدهند. با گذر سالها و تغییر نیاز مردم به بسته بندی های جدیدتر و محترمانه تر و حرفه ای تر، تولیدکنندگان مهم شمردن بسته بندی مواد غذایی و برنامه ریزی برای آن را در برنامهی خود قرار دادند.
البته که در ابتدا باید گفت ایدهی اهمیت دادن به بستهبندی مواد غذایی از نیاز به فروش سریع محصولات غذایی نشأت گرفت. جذب کردن و تحریک مخاطبان برای خرید محصولی که ممکن است حتی به آن نیاز نداشته باشند، قصدی بود که از عهدهی بستهبندیها برمیآمد و تمرکز بر این موضوع میتوانست تولیدکنندهها را به این هدف برساند.
نقش رنگ بسته بندیهای مواد غذایی از نظر معرفی محصول
علاوه بر اینکه بسته بندی در مراحل پیشرفته تر باید قادر باشد محصول تولید شده را از سایر محصولات غذایی متمایز سازد، در مرحله ی اول و ساده تر، بسته بندی باید معرف ماهیت محصول باشد. اینکه محصول از کدام نوع مواد غذایی درست شده و چه محتویاتی دارد، برای کدام گروه سنی عرضه شده و ساخت کدام منطقه است، همه با بسته بندی مشخص میشوند و استفاده از رنگ و طرح نامتناسب در بستهبندی، میتواند این شناسه ها را زیر سوال ببرد.
همانطور که گفته شد، بسته بندی مواد غذایی اولین برخورد مشتری با ماده ی غذایی است. تحقیقات نشان میدهد که خریداران در کمتر از ۹۰ ثانیه یک محصول را بر اساس بستهبندیاش قضاوت میکنند و ۶۰ تا ۹۰درصد از این قضاوت را بر پایهی رنگ بسته بندی انجام میدهند. این قضاوت معمولاً به صورت ناخودآگاه انجام میشود.
یکی از مسائل کلیدی در بسته بندی مواد غذایی به جز طراحی، استفادهی مناسب از رنگ در آنها است. رنگها از لحاظ روانی میتوانند روی افراد تأثیرگذار باشند و از این مسئله در صنعت مواد غذایی و مسائل مربوط به آن هم استفاده میشود.
به طور مثال، اگر دقت کرده باشید، خیلی از فست فودها در محیط رستوران خود از رنگ زرد یا قرمز استفاده میکنند. چه در رنگ دیوار، چه رنگ میز و صندلیها، رنگ پاکتی که فست فود درون آن سرو میشود، رنگ منوها، چه حتی بعضی نوشته ها. به این دلیل که رنگ زرد و قرمز میتوانند اشتها آور عمل کنند و هر دو کاملاً به راحتی جلب توجه میکنند. رنگ زرد اولین رنگی است که چشم و به دنبال آن ذهن به آن واکنش میدهد. به همین دلیل است که رنگ خطر و هشدار هم شمرده میشود. همچنین رنگ قرمز ضربان قلب را بالا میبرد اتفاقی که هنگام گرسنگی رخ میدهد و به این شکل سرعت خوردن مشتریان را افزایش میدهد. به این طریق یک خانواده ی پرجمعیت هم غذای خود را سریعتر میل کرده و زودتر محیط را ترک میکنند تا میز برای مشتریانی دیگر خالی شود!
یکی دیگر از مثال این موارد، به حافظه ی دیداری افراد از رنگها برمیگردد. به طور مثال از آنجایی که زرد لیمویی ما را به یاد لیمو و طعم ترش میاندازد، مواد خوراکی ترش، غالباً در بسته بندی خود رنگ زرد لیمویی یا قرمز آلبالویی را رنگ اصلی قرار میدهند. مواد غذایی شیرین، اغلب در رنگهای گرم مانند صورتی و خانوادهی قرمز بسته بندی میشوند. رنگ قرمز تقریباً میتواند نشان بینالمللی خوراکیهای تند محسوب شود. همچنین رنگ خردلی در خیلی از خوراکیها میتواند ذهن خریدار را بدون هیچگونه آمادهسازی، به این سمت هدایت کند که در تولید محصول پیش رویش از سس خردل استفاده شده است. یا رنگ سبز در بسته بندی بعضی مواد غذایی مانند شکلات، میتواند برای خریدار یقین به وجود آورد که با یک شکلات نعنایی مواجه است.
همچنین که شاید در خاورمیانه کمتر مادهی غذاییای به رنگ آبی وجود داشته باشد؛ در نتیجه منطقی است که رنگ آبی در بستهبندی مواد غذایی را کمتر به چشم دیده باشیم. حتی در کل جهان هم به جز بلوبری مادهی خوراکی طبیعی به رنگ آبی وجود ندارد و این رنگ برای بسته بندی محصولات غذایی کودکان شاید بیشتر کاربرد داشته باشد تا بسته بندی رئال مواد غذایی موجود.
به این ترتیب بر اساس طعمهای اصلی موجود در جهان، رنگهای بسته بندی مواد غذایی به هدف یادآوری نمونه ی موجود همان طعم به کار برده میشوند.
چنین سمت و سوهایی البته به تجربهی زیسته و نوع مادهی غذایی وابسته هستند اما رنگها میتوانند در تشخیص ماهیت مادهی غذایی کمککننده باشند. منطقهی جغرافیایی، دسترسی به تنوع غذایی، فرهنگ، سن، جنسیت و حتی اهمیت دادن و توجه کردن به بستهبندی مواد غذایی میتوانند در این نوع فهم و بازشناسیها نقش داشته باشند.
اما به طور کل روانشناسی رنگها نقش مهمی در تبلیغات و فروش محصولات بازی میکنند. بر این اساس، رنگ مشکی در بسته بندی محصولات غذایی نشان دهنده ی لوکس و اختصاصی بودن آن است و ترکیب نقرهای و طلایی بر خاص بودن مادهی غذایی مورد نظر تأکید میکند. استفاده از رنگ سیاه در بسته بندی، میتواند این حس را به خریدار القا کند که مادهی غذایی ای که در دست دارد کمیاب است، به صورت خاص طراحی و تولید شده، تا حدی اسرارآمیز است و از امتیاز بالایی برخوردار است. پس چه دلیلی دارد که خریدار محصولی با این امتیازات بالا را خریداری نکند؟ همچنین رنگ سیاه میتواند در کنترل اشتها و خوردن مؤثر باشد. البته که استفاده از این رنگ بر اساس فرهنگ میتواند گسترهی وسیعی از مفاهیم مثبت تا منفی را در بر بگیرد.
رنگ سفید، نشانه ی خلوص و پاکیزگی محتویات درون بسته بندی است و به خریدار این حس را القا میکند که مادهی غذایی روبه رویش از ترکیب مواد متعددی ساخته نشده است. بسته بندی شکر و نمک و شیر، از نمونه بسته بندی های شفافی هستند که اجازه میدهند خریدار رنگ خالص سفید آنها را مشاهده کند.
رنگ نارنجی یادآور محصولات مشتق پرتقال است و مزه ی آن را به یاد میآورد. معمولاً بستهبندی مواد غذایی در رنگ نارنجی، به ما این پیام را میدهد که آن مادهی غذایی با طعم پرتقال تولید شده است؛ مانند تافیها و بیسکوییتهای پرتقالی. این رنگ به عنوان نشانه ای برای سرگرمی و خلاقیت است و البته به کار بردن این رنگ برای بسته بندی، نشان دهنده ی مقرون به صرفه بودن و غیرگران بودن محصول است.
رنگ سبز میتواند یادآور طبیعت و نشانی از صداقت و وفاداری باشد بنابراین گزینهی مناسبی برای بسته بندی محصولات غذای ارگانیک است.
بسته بندی مواد غذایی و آرمانهای محیط زیستی
همانطور که گفته شد، تغییر نیاز مردم و مخاطبان، یکی از دلایل اصلی پیش رفتن به سمت بستهبندیهای حرفهایتر بود. در طول دهه های اخیر، طراحی و ساختار بسته بندی ها مطابق با نیاز مردم بود، اما یک عامل هنوز مانده بود که نیاز به تجدید نظر داشت؛ و آن جنس مواد بسته بندی مواد غذایی بود.
به خصوص در دهههای اخیر؛ توجه کردن به محیط زیست و انتخاب مواد اولیهی سبز یا سازگار با طبیعت، تبدیل به یکی از رویکردهای مهم در روند تولید بستهبندی مواد غذایی شد. به خصوص که بسته بندی مواد غذایی چیزی نیست که مورد نیاز به حساب آید و خیلی از مواقع یک بار مصرف است و بعد از خرید مادهی غذایی اولین چیزی است که دور انداخته میشود.
کافی است که به سوپرمارکتها و فروشگاهها سر بزنیم و متوجه شویم که نه تنها بسته بندی مواد غذایی، بلکه بسته بندی خیلی از مواد مصرفی دیگر تحت قالب پلاستیک انجام میشود. البته که بین این مواد، بسته بندی بر پایه ی فلز و کاغذ هم وجود دارد اما بیشترین مقدار بسته بندی مواد غذایی را پلاستیک تشکیل میدهد. البته که این موضوعی جدید نیست و از اوایل دههی ۵۰ قرن ۲۰ میلادی، پلاستیک خیلی از بازار بسته بندی را به خود اختصاص داده بود. اما در هر صورت از آن زمان تا به حالا، با افزایش جمعیت و به خصوص افزایش مصرفگرایی جوامع، استقبال از مواد تولیدی به شدت بالا رفته است و نتیجهی این مصرفگرایی، این است که روزانه مقداری حدود ۶ میلیارد کیلوگرم پلاستیک راهی آبهای اقیانوس و دریاهای جهان میشود. البته صنعت بسته بندی مواد غذایی تنها تولیدکننده ی پلاستیک نیست اما در جایگاه دومین رتبه ی تولیدکنندهی پلاستیک قرار دارد.
این مقدار از پلاستیک، علاوه بر تجزیه نشدن، زشت کردن منظرهی طبیعت، آلوده کردن محیط زیست آبزیان و آلوده کردن آب، جان جانوران دریایی را هم به خطر میاندازد. جانوران یا تکه های ریز پلاستیک را به عنوان غذا میخورند و یا درون آنها با انواع شکلها گیر کرده و سالها با یک تکه پلاستیک الحاقی رشد کرده و زندگی میکنند.
مواد غذایی ای که در پلاستیک بسته بندی شده اند، گزینه ی مناسبی برای صرفه جویی در هزینهی خریدار محسوب میشوند چون قیمت کمتری از مواد غذاییای که در شیشه و قوطی های فلزی چندبار مصرف عرضه میشوند دارند. اما در عوض این صرفه جویی مالی، آسیب به جایی دیگر یعنی محیط زیست و حیات کره زمین وارد میشود.
در ادامهی این موضوع، بستهبندی مواد غذایی در آینده به سمت پایدار بودن پیش میرود. استفاده از مواد قابل بازیافت، یا مواد تجزیهپذیر، یا مواد بازیافت شده و حتی عرضهی محصولات غذایی در ظروف کاربردی چندبار مصرف از راههایی هستند که تا به الان توسط کارخانه های تولیدکننده ی موادغذایی امتحان شدند و موفق بودهاند. یک ایدهی اصلی وجود دارد که میگوید اگر یک نفر بتواند بقیه هم میتوانند. اینجا در این شرایط هم اگر یک کارخانه بتواند سیاست بستهبندی مواد غذایی خود را تغییر دهد، بقیهی کارخانه ها هم میتوانند.
استفاده از مواد بازیافتشده برای بستهبندی غذا، هم به نفع محیط زیست است و هم از لحاظ اقتصادی هزینهای کمتر دارد. علاوه بر اینکه خریدار ممکن است تفاوت بین مواد اولیه ی بازیافت شده با معمولی را تشخیص ندهد مگر اینکه بسته بندی بافت به خصوصی داشته باشد یا اینکه کمپانی روی بسته بندی آن را به عنوان یک امتیاز درج کرده باشد. به واژهی امتیاز یک بار دیگر دقت کنید.
همانطور که پیش از این گفته شد این نیاز مردم بود که بسته بندی مواد غذایی را تغییر داد، اکنون هم مردم به آسیبهایی که بسته بندی مواد غذایی میتواند به طبیعت برساند آگاه هستند. مطلع بودن از آسیبات وارد شده به طبیعت از طریق مصرفگرایی باعث میشود مردم از کالاها و محصولات سبز به هر شکل و طریقی استقبال کنند و کمپانی هایی را که از مواد سازگار با طبیعت برای بسته بندی خود استفاده میکنند به عنوان کسب و کارهایی دلسوز بشمارند، که برای سلامت مشتری و محیط زیست احترام قائل هستند.
همچنین این آگاهی میتواند منجر شود که مردم الگوی مصرفی خود را تغییر داده، طرفدار نوع خاصی از بسته بندی شوند، فقط محصولات یک کمپانی را خریداری کنند و آن محصولات را برجسته تر نشان دهند و باقی محصولات غذایی در بسته بندی ناسازگار را عمداً پس بزنند. طبیعتاً این موضوع در فروش یک تولیدکننده تأثیر میگذارد و هر چقدر آگاهی خریداران نسبت به آسیب طبیعت بیشتر شود، خطر پایین رفتن فروش برجستهتر میشود.
در نتیجه استفاده از مواد بازیافتپذیر و تجزیهپذیر، یا موادی که به هر شکل قابلیت استفاده ی چندباره دارند، هم به محیط زیست آسیب نمیرساند و هم توجه خریداران را جلب میکند. این مسئله باعث تغییر مثبت صنعت بسته بندی مواد غذایی میشود که تا اینجا قسمت مشخصی از راه را آمده و موفق عمل کرده است اما همچنان ادامه دارد.
آینده‌ی شغلی طراحی بسته بندی
خوشبختانه یا متأسفانه، مواد غذایی از تنها محصولاتی به شمار میروند که هر فردی از هر قشر و عادات غذایی با هر مقدار از درآمد مجبور به تهیه و خرید آنها است. خوراک یکی از نیازهای اولیهی انسانها است و افراد برای بقا به آن احتیاج دارند. از این جهت وارد شدن به این صنعت، به معنای یک کسب و کار حدوداً تضمین شده به حساب میآید.
به کار بردن یک بسته بندی مبتکرانه، گویا و در عین حال مورد علاقهی درصد بالایی از مردم جامعه، میتواند یک کسب و کار نوپا را در کنار کیفیت محصولات غذایی به شهرت و محبوبیت برساند. همچنین از آنجایی که متریال و روش استفاده از تکنولوژیهای ساخت بسته بندی در خیلی از مناطق و کشورها به صورت جدی وارد نمیشود و مورد استفاده قرار نمیگیرد، استفاده کردن از به روزترین تکنولوژیهای ساخت میتواند اعتماد مصرفکنندگان را جلب کند. همانطور که گفته شد، یکی از کارکردهای بسته بندی محصولات، دادن اعتماد به مصرفکننده از این بابت است که محصول بلافاصله بعد از کارخانه به دست او رسیده و او اولین نفری است که بسته بندی را از پلمپ در می آورد.
در جامعه ای که اهمیت دادن به سلامت روان و فیزیک مشتریان و مصرفکنندگان شاید در اولویت نباشد، وارد کردن تکنولوژی بسته بندیهای خاص، توجه بازار را به تولیدکننده جلب میکند. این بسته بندی های خاص با خدشه دار شدن قابل برگشت نیستند در نتیجه پلمپ بودن بسته بندی را تضمین میکنند. به کار گیری چنین روشهایی میتواند حسن نیت یک کارخانه ی تولیدکننده ی محصولات غذایی را تضمین کند و نشان دهد که برای سلامت مصرفکنندگان خود ارزش قائل است. همچنین که استفاده از چنین تکنولوژیهای خاص، بیانگر این است که کارخانه محصول اصل تولید میکند و همین موضوع به برندسازی کسب و کار بیشتر کمک میکند.
با مطرح شدن این موضوع توسط یک تولیدکننده، باقی تولیدکنندگان هم برای رقابت از این روشهای بسته بندی استفاده میکنند. در نتیجه ارزش سلامت فیزیک و روان جامعه حفظ میشود و مردم اطمینان پیدا میکنند که در کنار صرف هزینه ی بالا مطمئن خرید میکنند.